शोध तक्षकाचा...

      त्या दिवशी अचानक आठवलं… काही वर्षांपूर्वी काका आणि दादाची कुठल्यातरी विषय़ावर चर्चा सुरु होती, त्यात तक्षकाचा विषय निघाला तेव्हा काकांनी त्याची गोष्ट थोडक्यात सांगितली होती, म्हणजे वडिलांच्या मृत्यूस कारणीभूत ठरलेल्या तक्षकावर जनमेजयाने उगवलेला सूड, सर्पयज्ञ, इ. त्यावेळी ’तक्षक’ चित्रपटाची कथा काहीशी अशीच असल्याचं दादाला आठवलं. ती चर्चा वेगवेगळी वळणे घेत पुढे जात राहिली पण माझ्या मनात रेंगाळत राहिला तो तक्षक आणि त्यावर बेतलेला (निदान नावापुरता) सिनेमा. जेव्हा बुद्धीला जरा ताण देण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा तक्षक आणि परीक्षितची गोष्ट लहान असताना बालचित्रवाणीमध्ये पाहिल्याचं स्मरत होतं. कोणी एक व्यक्ती स्वतःला फळामध्ये बदलतो आणि राजमहालात घुसताच तो साप बनून राजाला डसतो, राजा मरतो, वगैरे. पण नीट संगती लागत नव्हती. पुढे कालौघात त्या तक्षकाची गोष्ट, तो सिनेमा मेंदूतल्या एका अडगळीच्या जागी पडला... परंतू गाढ झोपलेला मनुष्य चेहऱ्यावर गार पाण्याचा शिपका पडताच ताडकन उठावा तसं काहीसं झालं. परवा T.V. बघत असताना कुठल्याशा वाहिनीवर coming up : Thakshak असं दिसलं आणि मेंदूत खोलवर रुतलेल्या आठवणी परत फिरून एकत्र आल्या. अचानक एखादी छोटीशी घटना मेंदूत साठवलेल्या अनेक सुप्त आठवणी जागी करते. 'coming up' ची ओळ त्यासाठी perfect निमित्त होतं.
       मागच्या वेळी अपूर्ण राहिलेली किंबहुना सुरूच न केलेली शोधयात्रा यावेळी पूर्ण करायचीच या निर्धाराने संपूर्ण सिनेमा पहायचं ठरवलं. गोविंद निहलानींचा चित्रपट म्हणल्यावर seriously बघणं आलंच. सिनेमाचं नाव ’तक्षक’ ठेवण्यामागे काहीतरी कारण नक्कीच असेल असं वाटलं. आजकालच्या तद्दन करमणूकप्रधान हिंदी चित्रपट पाहता हे शितावरून भाताची परीक्षा करण्यासारखं होतं. पण निहलानींचा सिनेमा म्हटल्यावर तेवढी risk घेता येते! त्यांचा पहिलाच व्यावसायिक चित्रपट अशी प्रसिद्धीही मिळालेली होती, तेव्हा हा सिनेमा पूर्ण पहिला. सिनेमा चांगला होता. अमरीश पुरी, अजय देवगण, तब्बू सर्वांचाच अभिनय सुंदर होता. नाही म्हणायला राहूल बोस negative रोल मध्ये जरासा खटकला. त्याची संवादफेक, चेहऱ्यावरचे हावभाव… बात कुछ हजम नाही हुई! बाकी रेहमानचं संगीत उत्कृष्ट होतं.
       शोधयात्रेतला एक टप्पा तर पूर्ण झाला होता, आता राहिली होती ती महाभारतातली तक्षकाची गोष्ट. या गोष्टीत प्रामुख्याने येतात ती पुढील पात्रे: १.परीक्षित २.कली ३.शमीक ऋषी ४.शृंगी ५.तक्षक ६.कश्यप ऋषी ७.जेनमेजय ८.आस्तिक. थोडक्यात गोष्ट अशी की, कलीच्या प्रभावामुळे परीक्षित राजा, साधनेत मग्न असलेल्या शमीक ऋषीच्या गळ्यात मेलेला साप टाकतो. ते पाहून ऋषींचा मुलगा शृंगी राजाला सात दिवसांत साप चावून मृत्यू येण्याचा श्राप देतो. त्यासाठी पांडवांनी (व परीक्षितनेसुद्धा) पराभव केलेल्या नागवंशीय राजा तक्षकाची निवड करण्यात येते. सातव्या दिवशी राजाला डसण्यासाठी जाणाऱ्या तक्षकाला, वाटेत, सापाच्या विषावर उतारा म्हणून प्रतिविष घेऊन जाणारे कश्यप ऋषी भेटतात. प्रतीविषाचा परिणाम बघून तक्षक घाबरतो आणि कश्यप ऋषींना भरपूर दक्षिणा देऊन परत पाठवतो. राजमहालात घुसण्यासाठी तक्षक एका फळाचं रूप घेतो आणि राजाजवळ जाताच आपल्या मूळ रुपात येऊन राजाला डसतो आणि राजा मरतो. ही गोष्ट जनमेजयाला कळल्यावर तो संपूर्ण नाग जातीचाच विनाश करण्यासाठी सर्प यज्ञ सुरु करतो. त्यात असंख्य नागांचा बळी गेल्यावर जेव्हा तक्षकाची आहूती द्यायची वेळ येते तेव्हा आस्तिक नावाचा मुलगा राजाकडून मिळालेल्या वचनाचा फायदा घेत तक्षकाचे प्राण वाचवतो. अशी ही तक्षकाची एकंदरीत गोष्ट! संपूर्ण कथा बरीच मोठी आणि तपशिलांनी भरलेली आहे. परंतू ती सलग इंटरनेट वर सापडत नाही, त्यासाठी पुस्तकांचा आधार घ्यावा लागतो.
सिनेमा आणि या गोष्टीत फक्त एकच साम्य होतं ते म्हणजे वडिलांच्या खूनाचा मुलाने घेतलेला बदला! यानंतर चित्रपटाचं नाव”तक्षक’ का ठेवलं असावं हा प्रश्न मला छळू लागला. वास्तविक ’तक्षक’ म्हणजे संरक्षक किंवा एका नागाचे नाव एवढाच अर्थ त्यात होता. या प्रश्नाचं उत्तर शोधून मानसिक सामाधानाशिवाय काहीही हाती लागणार नव्हतं पण काही प्रश्न कितीही शु:ल्लक असले तरीही त्याचं उत्तर मिळेपर्यंत मनाला चैन पडत नाही. एखाद्या गाण्याची धून ऐकताना ते संगीत ओळखीचं वाटतं, धून ऐकल्यासारखी वाटते, ते गाणंही आधी ऐकलेलं असतं परंतू ऐनवेळी त्या गाण्याचे बोल आठवत नाहीत. ओठांवर असतात पण बाहेर येत नाहीत. अशावेळी जी अस्वस्थता आपल्याला घेरते तसंच काहीसं माझ्याबाबतीत होत होतं. मी इंटरनेटवर बराच शोध घेतला आणि मला एका भल्या पत्रकाराने घेतलेली खुद्द गोविंद निहलानींचीच मुलाखत सापडली. आत सर्व प्रश्नांची उत्तरे सापडणार या आनंदाने मी लगेच ती वाचायला घेतली. त्यात शेवटचा प्रश्न होता: What is the meaning of Thakshak? यावर निहलानींनी दिलेलं उत्तर होतं, "तक्षक हा महाभारतात उल्लेख असलेला एक नाग होता परंतू या चित्रपटाची कथा आणि तक्षकाची गोष्ट यांत काहीही संबंध नाही!"
       त्या एका उत्तराने सारं काही स्वच्छ झालं. या सर्वांत खरंतर माझा भ्रमनिरास झाला होता कारण त्या दोन गोष्टींची संगती मी शोधत होतो आणि त्यासाठीच शोधयात्रा आरंभिली होती. परंतू तशी संगती कुठेच नव्हती. आधी वाटल्याप्रमाणे ते केवळ नामसाधर्म्यच होतं. पण नंतर आठवलं ते या छोटेखानी शोधयात्रेने दिलेलं मानसिक समाधान, तक्षकाची संपूर्ण गोष्ट समजून घेण्यातला आनंद, या गोष्टीसंबंधी आज अस्तित्वात असलेल्या ठिकाणांना (टॅक्सीला(तक्षशिला), परीक्षितगड, परीक्षित कुंड, उत्तर प्रदेशातलं मैनपुरी गाव)प्रत्यक्षात भेट देण्याची ईच्छा, या ठिकाणांसंबंधी असलेल्या आख्यायिका... सारंच अद्भूत होतं... 'मनावर' घेतलेली कोणतीही कामगिरी आपण किती कार्यक्षमतेने पार पाडतो! असाच जर प्रत्येक प्रश्न सोडवता आला तर जगणं जरासं सोप्पं आणि आनंदी नक्कीच करता येईल...
       एक प्रश्न मात्र अजून सुटला नाहीये. 'तक्षक' असं छान नाव असताना, सिनेमाचं नाव 'थक्षक' (Thakshak) असं का ठेवलं असावं?